Jan Dijker, een van de serie glas-in-loodramen, 1955-1960. (foto: Judith Kuipéri)
Locatie Sacramentskerk
Adres Zandberglaan 58, Breda
Architect Johannes Gerardina Antonius (Jan) van Dongen (1896-1973)
Datering gebouw 1925-1926 (restauraties in 2000 en 2012)
Monumentenstatus gemeentelijk monument sinds 2006
Aard van het werk
Veertien glas-in-lood ramen waarvan tien drieluiken. De centrale voorstelling van ieder drieluik is figuratief, de zijluiken hebben geometrische vlakverdelingen die in stijl en kleur overeenkomen met het centrale raam.
De Sacramentskerk
Deze kerk en het bijbehorende klooster werden gebouwd om altijddurende aanbidding van het heilige sacrament mogelijk te maken. De deelname aan de heilige communie en de aanbidding van het heilige sacrament was een van de speerpunten van de Rooms-Katholieke Kerk om te groeien in tijden van ontkerkelijking van de samenleving. Bovendien was de naamgeving van de kerk een manier om het wonder van het sacrament van het nabijgelegen Niervaert levendig te houden.
Staat van de ramen
De ramen aan weerszijden van de entree en de ramen in de rechterbeuk zijn beschadigd.
Plaats en voorstelling
Jan Dijker maakte voor deze kerk veertien glas-in-lood ramen in drie fases:
– de eerste vijf ramen zijn in 1953 in de linkerbeuk van de kerk geplaatst,
– de tweede reeks van vijf ramen tussen 1955-1960 in de rechterbeuk,
– de laatste vier ramen in 1960 aan weerszijden van de entree.
Het programma voor de ramen (het concept van het onderwerp van alle ramen tezamen) is afkomstig van Jan Dijkers studiegenoot en bevriend priester-kunstenaar Egbert Dekkers.
Jan Dijker, de vijf centrale ramen in de linkerbeuk, glas-in-lood, 1953.
(collage van foto’s: Judith Kuipéri)
In de linkerbeuk is het thema ‘het brood’. Van entree naar koor:
– de mannaregen, Exodus 16:12-16, in het bovenste register een brood;
– de wonderbare broodvermenigvuldiging, Mattheüs 14: 13-21 en Johannes 6:1-15, in het bovenste register een vis;
– en in het midden: het laatste avondmaal, in het bovenste register het Lam Gods;
– de bruiloft te Kana, Johannes 2:1-11, in het bovenste register drie duiven;
– Joodse Pesachfeest Exodus 12:11, in het bovenste register een vlam.
Jan Dijker, de vijf centrale ramen in de rechterbeuk, glas-in-lood, 1955-1960.
(collage van foto’s: Judith Kuipéri)
In de rechterbeuk is het thema ‘ het leven na de dood’. Van entree naar koor (op deze afbeelding van rechts naar links):
– de koperen slang die het leven redde van iedereen die door dodelijke slangen werd gebeten, Numeri 21:9 en Johannes 3:14-15.
– het gesprek van Jezus met Nicodemus, Johannes 3:1-21.
– met in het midden: Christus aan het kruis,
– de transfiguratie op de Taborberg, Marcus 9:2-13;
– het joodse volk aan de vooravond van de Exodus die het bloed van een geslacht lam op hun deurposten smeren om hun kinderen te redden, Exodus 12:7.
Jan Dijker, de vier ramen aan weerszijde van de entree, glas-in-lood, 1960.
(collage van foto’s: Judith Kuipéri)
Aan weerszijden van de entree hebben de ramen het thema ‘kerkmuziek’. Met de rug naar het koor van links naar rechts:
– het lied van de drie jongelingen in de vuuroven, Daniel 3:57-88;
– Johannes de Doper;
– Mirjam, de zuster van Mozes die zingt tijdens de doortocht door de Rode Zee Exodus 15:20-21;
– de engelen van de jongste dag met bazuinen, Openbaringen 8:1-13.
Bijzonderheden
Door problemen met de financiering zijn de ramen die Jan Dijker voor deze kerk maakte, gefaseerd en gespreid over zeven jaar opgeleverd. De vijf oudste ramen in de linkerbeuk, heeft Jan Dijker van veel grisaille voorzien waarmee hij de details in de figuren weergaf: plooival, gezichten, handen en andere details. Maar de opdrachtgever, pastoor van Duyse, vond de eerste vijf ramen te donker voor de kerk. Jan Dijker heeft voor de ramen die dateren van na 1955 helderder gekleurd glas gekozen en van minder grisaille voorzien. Een stijl die in al Dijkers latere glaskunst terug te zien is: het lijnenspel van het lood en de vorm van het stuk glas bepalen de compositie. De details worden weggelaten.
De omslag in zijn werk is ook beïnvloed door een veranderde kijk op religieuze kunst in Nederland. Door ontwikkelingen in het buitenland, tentoonstellingen over nieuwe vormen van religieuze kunst en discussies in de AKKV tussen 1949 en 1958 veranderde de opinie over toepassing van moderne kunst in de kerk. Na het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) werd moderne kunst in de Rooms-Katholieke Kerk officieel aanvaard. Ondanks discussie en weerstand kreeg tussen 1955 en 1970 in heel Nederland moderne religieuze kunst vaste voet aan de grond. Er verrezen kerkgebouwen die sterk afweken van de traditionele typologie, de vensters kregen felgekleurde geometrische glaskunst, abstracte of sterk gestileerde kunst sierde de façades en het interieur. In deze kerk in Breda zijn zodoende zowel de aanvankelijke, als de latere stijl van Dijker te zien: de grisailles en donkere kleuren in de linkerbeuk, en het lijnenspel van het glas en de heldere kleuren elders in de kerk.
Details van de ramen uit de drie verschillende periodes: links detail van een raam uit 1953 met veel grisaille, midden een raam uit 1955-1960, en rechts een raam uit 1960 met overwegend puur helder glas. (collage van foto’s: Judith Kuipéri)
Jan Dijker stileerde na 1955 in toenemende mate en gebruikte minder grisaille voor de detaillering van de voorstelling. De ramen worden hierdoor helderder van kleur. Bovendien suggereerde hij minder diepte in de composities.
Proefraam voor Bruilof van Kana
Een proefraam dat op diverse tentoonstellingen te zien was, bevindt zich nu in de collectie van het Museum voor Religieuze Kunst in Uden. Het zijn twee panelen van De bruiloft van Kana.
Jan Dijker, proefraam van twee panelen voor
De Bruiloft te Kana, glas-in-lood 76 x 125 cm., 1953.
(foto: Museum voor Religieuze Kunst in Uden)
Het raam was van 20 juni tot 26 juli 1953 tentoongesteld in het Van Abbemuseum in Eindhoven, tijdens de expositie Elf beeldende kunstenaars uit Brabant.
In 1981 is het proefraam door Jan Dijker geschonken aan het Bisschoppelijk Museum in Breda. Van 14 maart tot 17 mei 1987 was het raam tentoongesteld in het Museum voor Religieuze Kunst in Uden tijdens de expositie Religieuze Kunst na 1952 in Noord-Brabant. In dat museum bevindt het raam zich nog steeds.